Fiillerin özneye ve nesneye göre aldıkları durumlara ve gösterdikleri özelliklereÇATI denir.
Not: Çatı konusu fiillerle ilgilidir. Yüklemi isim olan cümlelerde çatı aranmaz.
Kardeşimin güzel bir kalemi vardı. (Arama Yapılmaz.)
O bir haftadır hastaydı. (Arama yapılmaz.)
A- Nesnesine Göre Çatılar:
1- Geçişli Fiiller
2- Geçişsiz Filer
3- Oldurgan Fiiller
4- Ettirger Fiiller
B- Öznesine Göre Çatılar
1- Etken
2- Edilgen
3- Dönüşlü
4- İşteş
A- NESNESİNE GÖRE FİİL ÇATILARI
1- Geçişli Fiiller:
Nesne alabilen fiillere “Geçişli Fiiller” denir. Yüklem “ne, neyi, kimi” sorularına cevap verir.
Aramak (Onu aramak, olur)
Biçmek
Bulmak
Sormak
Anlatmamak
Oyalamak
Çocuklar vazoyu kırmış.
Akşam güzel bir belgesel seyrettik.
Murat’ı geziye çağırdık.
Bütün şiirlerini bu kitapta toplamış.
Anneme onu çok sevdiğimi söyledim.
Akşama kadar bekledim. ( Not: Cümlede nesne olmasa bile fiil geçişlidir.)
Şakalaşırken eli çıkmıştı. (Not: Özneyi bulmadan nesneyi bulmak yanıltıcı olabilir.)
2- Geçişsiz Fiiller:
Nesne almaya fiiller “Geçişsiz Fiiller” denir. Yüklem “ne, neyi kimi” sorularına cevap vermez.
uyumak (onu uyumak, olmaz)
acımak
kalmak
yetişmek
susmak
yatmak
Bu söze sınıftakilerin hepsi gülmüştü.
Ağaçların yaprakları sarardı.
Çocuk erkenden uyudu.
Haberi alınca çok üzüldük.
İki saat kadar dinlendiler.
Bütün gün yattı, artık kalksın.
3- Oldurgan Fiiller:
Geçişsiz fiillerin “-r, -t, -dır” ekleriyle geçişli duruma getirilmesidir.
Geçişsiz / Geçişli (Oldurgan)
Durmak - durdurmak gülmek - güldürmek
Susmak - susturmak ağlamak - ağlatmak
Uçmak - uçurmak pişmek - pişirmek
Uyumak – uyutmak çıkmak - çıkarmak
Anlattığı fıkralara herkes güldü. (Geçişsiz)
Anlattığı fıkra ile herkesi güldürdü. (Oldurgan)
Çocuk zor da olsa uyudu. (Geçişsiz)
Çocuğu zor da olsa uyuttu. (Oldurgan)
Sınıftaki herkesi susturdu.
4- Ettirgen Fiiller
Geçişli bir fiilin “-r, -t, -dır” eklerinden birini alarak geçişlilik derecesinin artırılmasıdır. Bu fiillerde işi başkasına yaptırma anlamı vardır.
Evin kapısını kırdırdı.
Eşyaları onlara taşıttı.
Son gün çocuklara şiir okuttu.
Yeni gelen gruba çevreyi gezdirdi.
Okula gitmeden önce çocuğa şurup içireceksin.
Uyarı: Ettirgen ve Oldurgan fiilleri birbirinden ayırırken aldıkları “-r, -t, -dır” ekleri çıkarılır ve geride kalan kısmın geçişli olup olmadığına bakılır.
B- ÖZNESİNE GÖRE FİİL ÇATISI
1- Etken Fiiller:
Öznesi “gerçek özne” olan fiiller etken fiillerdir.
Ahu sabaha kadar uyumadı.
Serkan programı hazırlamış.
Annesi, bahçedeki ağacın altında oturuyordu.
Bu soruyu çok iyi anladılar. (onlar - GÖ)
Soruyu sana soracağını bilemezdim. (Ben - gizli özne de gerçek öznedir)
Not: Etken fiiller (Geçişli ve Geçişsiz) olabilir.
Hafta sonları birçok insan sahilde balık tutardı. (etken – geçişli)
Bazı günler arkadaşlarla Gülhane’ye giderdik. (etken – geçişsiz)
2- Edilgen Fiiller:
Öznesi “sözde özne” olan fiiller edilgen fiillerdir. Edilgen fiillerin yüklemi her zaman –n ve –l eklerini almalıdır.
Gidilmek Taşınmak
Kırıldı Anlatıldı
Tarandı Yazılmak
Okunmak Duyuldu
Bulundu Boyandı
Biberler kurutulmak için ipe dizildi.
Bozulan yemekler çöpe atıldı.
Kapı biraz sonra açıldı.
Mektuplar postaneye verildi.
Not: Edilgen Fiiller, nesnesine göre “geçişsiz” özellik gösterir.
Cam kırıldı. (edilgen – geçişsiz)
Kardeşinin saçları tarandı. (edilgen – geçişsiz)
3- Dönüşlü Fiiller:
Yüklemde bildirilen işi yapan özne, aynı zamanda yapılan işten etkileniyorsa bu durumdaki fiil dönüşlü çatılıdır. (Kedi fiiller de denir.)
Fiil kök ve gövdesine getirilen –n ve –l ekleriyle dönüşlü çatılı fiiller yapılır.
(Not: Edilgen fiillerde –n ve –l eklerini aldıkları için karışıklığı önlemek için özneye bakılır. Dönüşlü fiillerin öznesi “gerçek özne”dir.)
Ayşe duyduklarına çok üzüldü.
O, sınavdan sonra çok sevindi.
Bu sözler üzerine birden öne atıldı.
Belindeki ağrı nedeniyle iki gündür kıvranıyordu.
Teyzem düğün için günlerce hazırlandı.
Söylenenlere çok kırıldı.
İki sene önce Cihangir’e taşındı.
Not: Dönüşlü fiillerin öznesi gerçek öznedir, edilgen fiillerin ise sözde öznedir.
4- İşteş Fiiller:
Fiil tabanına “–ş, -ış, -iş, -uş, -üş,” eklerinin getirilmesiyle oluşturulur. İşteş fiillerde bir işin birden çok özne tarafından birlikte ya da karşılıklı olarak yapıldıkları anlamı vardır.
Ağaçtaki kuş uçtu. / Ağaçtaki kuşlar uçuştu.
Birlikte Yapılma:
Güvercinler suya üşüşmüştü.
Seyirciler bu olaya gülüştü.
Çocuklar eve doğru koşuştu.
Yağmur yağınca herkes kaçıştı.
Çocuklar pastanın karşısına üşüştüler.
Karşılıklı Yapılma:
Apartman görevlisiyle tartışmış.
Yıllardır haberleşmedik.
İki ülke sonunda anlaştı.
Bu konuyu aramızda tartışalım.
Otelin müdürüyle dün görüştüm.
Onunla boş yere atışmışlar.
Yarın kütüphanede buluşalım.
Not: Bazı kelimeler “-ş” eki almadan işteşlik özelliği gösterirler.
Barış, Savaş, Güreş, Yarış,
Not: “-ş” eki almış fiil tek kişi tarafından yapılabiliyorsa işteşlik özelliği göstermez.
Yeni okuluna alıştı. |
